Vụ biến dầu ăn chăn nuôi thành dầu ăn cho người: Tội ác và lỗ hổng quản lý

Cần điều tra toàn diện theo chuỗi trách nhiệm

Theo cơ quan chức năng, nhãn hiệu dầu ăn OFood do Công ty TNHH Sản xuất và Xuất nhập khẩu Nhật Minh Food phân phối đã được rao bán rộng rãi trên thị trường dưới danh nghĩa dầu thực phẩm bổ sung vitamin A. Tuy nhiên, kết quả kiểm nghiệm cho thấy sản phẩm không hề chứa vitamin như công bố. Đáng lo ngại hơn, loại dầu này là dầu thực vật không đạt chuẩn an toàn thực phẩm, thực chất chỉ được phép sử dụng trong chế biến thức ăn chăn nuôi.

Cơ quan CSĐT Công an tỉnh Hưng Yên đã khởi tố 3 bị can và thu giữ hơn 1.000 tấn dầu nhập lậu. Điều tra bước đầu xác định, trong 3 năm gần đây, toàn bộ đường dây này tiêu thụ hàng chục nghìn tấn dầu ăn bẩn, thu về doanh thu lên tới hơn 8.200 tỷ đồng. Riêng một số công ty trong hệ thống đã hoạt động liên tục từ 10 đến 14 năm.

Về vụ việc này, Tiến sĩ, Luật sư Ngô Ngọc Diễm và Luật sư Bùi Phan Anh – Đoàn Luật sư TP Hà Nội đều có nhận định chung cho rằng, hành vi, biến dầu ăn chăn nuôi thành dầu ăn cho người không chỉ là hành vi vi phạm pháp luật nghiêm trọng mà còn đặt ra hàng loạt câu hỏi về lỗ hổng trong cơ chế quản lý, giám sát chuỗi thực phẩm, và lương tâm của những kẻ bất chấp sức khỏe cộng đồng vì mục đích lợi nhuận.

Trao đổi với Tiền Phong, Luật sư Bùi Phan Anh cho rằng, nếu có đủ căn cứ chứng minh doanh nghiệp cố ý sử dụng nguyên liệu không đủ điều kiện dùng cho người, cụ thể là dầu dùng trong thức ăn chăn nuôi, để chế biến và tiêu thụ như dầu ăn thực phẩm, thì hành vi này có dấu hiệu cấu thành tội “Sản xuất, buôn bán hàng giả là thực phẩm”, theo Điều 193 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017). Trường hợp gây hậu quả nghiêm trọng cho sức khỏe hoặc tính mạng người tiêu dùng, khung hình phạt có thể lên đến tù chung thân hoặc tử hình”.

Ngoài ra, người đại diện pháp luật của doanh nghiệp, giám đốc, kế toán trưởng, và những người ký các hồ sơ tự công bố, hóa đơn nguyên liệu, nếu có hành vi gian dối hoặc tiếp tay hợp thức hóa hồ sơ, có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự cá nhân.

TS. Ngô Ngọc Diễm bổ sung, Điều 193 quy định hai tội phạm: Tội sản xuất hàng giả là lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm và “Tội buôn bán hàng giả là lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm. Đặc điểm pháp lý của các tội phạm này cơ bản giống Tội sản xuất, buôn bán hàng giả (Điều 192 BLHS), chỉ khác ở đối tượng phạm tội là nhu yếu phẩm thiết thực phục vụ đời sống con người (lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm).

Hàng giả là lương thực, thực phẩm gây nguy hại đặc biệt nghiêm trọng đến con người, không chỉ cho hiện tại mà còn cho cả tương lai, cho các thế hệ mai sau do đó tính nguy hiểm cho xã hội cao hơn so với hành vi sản xuất, buôn bán hàng hóa thông thường (quy định tại Điều 192 BLHS). Hơn nữa, đây không chỉ là vi phạm quy định an toàn thực phẩm, mà còn là hành vi đánh tráo bản chất sản phẩm, có yếu tố gian dối có hệ thống, đe dọa trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng. Cần điều tra toàn diện theo chuỗi trách nhiệm, từ nhà sản xuất, nhà phân phối đến cơ quan hậu kiểm, T.S Diễm nói.

Đáng chú ý, sau khi sự việc bị phanh phui, Bộ Y tế và Bộ Công Thương có dấu hiệu né tránh, “đẩy” trách nhiệm cho nhau, viện dẫn ranh giới thẩm quyền trong quản lý thực phẩm theo Nghị định 15/2018/NĐ-CP và Nghị định 09/2016/NĐ-CP.

Về việc này, T.S Diễm cho biết, tại Hội nghị trực tuyến toàn quốc về công tác chống buôn lậu, gian lận thương mại và hàng giả, ngày 21/6/2025, Thượng tướng Nguyễn Văn Long, Thứ trưởng Bộ Công an nhấn mạnh, để tình trạng này xảy ra, có trách nhiệm không nhỏ của các cơ quan quản lý nhà nước trong khâu tiền kiểm, tức là các cơ quan chịu trách nhiệm cấp phép, kiểm nghiệm, chứng nhận chất lượng sản phẩm trước khi đưa ra lưu thông. Và “theo quy định hiện hành, sản phẩm dầu thực vật thuộc diện do Bộ Công Thương quản lý. Tuy nhiên, nếu sản phẩm có bổ sung vi chất (ngoài Vitamin A bắt buộc), trách nhiệm thuộc Bộ Y tế. Dù vậy, không thể lấy lý do ‘ranh giới chức năng’ để thoái thác trách nhiệm khi hậu quả xảy ra”.

Ông Diễm cảnh báo thêm: “Vụ việc này cho thấy rõ sự bất cập kéo dài trong mô hình quản lý phân mảnh, chồng chéo, thiếu cơ chế phối hợp, chia sẻ dữ liệu và cảnh báo rủi ro. Nếu tiếp tục quản lý theo kiểu mỗi bộ ngành ‘đứng gác một chòi’, không có trung tâm điều phối chung, thì hàng loạt mặt hàng thiết yếu khác cũng sẽ rơi vào nguy cơ tương tự”.

Cần xử lý nghiêm cá nhân, tổ chức buông lỏng quản lý

T.S. Diễm kiến nghị cần, thiết lập cơ quan giám sát liên ngành về an toàn thực phẩm và y tế tiêu dùng, có thẩm quyền kiểm tra đột xuất và điều phối xử lý các vụ việc lớn, vượt thẩm quyền địa phương. Cải cách cơ chế tự công bố sản phẩm, yêu cầu số hóa hồ sơ, truy xuất nguồn gốc nguyên liệu, đối chiếu dữ liệu với hải quan, kiểm nghiệm và tài chính. “Chúng ta không thể tiếp tục quản lý thực phẩm tiêu dùng cho hàng chục triệu người bằng một tư duy quản lý phân tán, thiếu hậu kiểm và không có cơ chế phản ứng sớm. Vụ việc dầu ăn chăn nuôi đi vào bữa cơm người dân là biểu hiện rõ nét nhất của một lỗ hổng hệ thống. Trách nhiệm không chỉ dừng lại ở doanh nghiệp, mà là trách nhiệm thể chế”.

Cả hai luật sư đều thống nhất rằng cơ chế tự công bố sản phẩm theo Nghị định 15 đã mở rộng quyền tự chủ cho doanh nghiệp, nhưng lại thiếu các cơ chế giám sát độc lập và thường xuyên, dẫn đến nguy cơ bị lợi dụng.

Luật sư Bùi Phan Anh nhận định: “Việc doanh nghiệp tự công bố và gửi hồ sơ đến Sở Công Thương hoặc Sở Y tế mà không cần thẩm định nội dung là một lỗ hổng lớn. Họ hoàn toàn có thể dùng dầu dành cho vật nuôi, dán nhãn ‘dầu ăn cho người’ rồi đưa ra thị trường. Các cơ quan chức năng thì chỉ ghi nhận bản công bố mà ít khi kiểm tra tận nơi hay lấy mẫu xét nghiệm định kỳ”.

Thực tế cho thấy, khi sự cố xảy ra, cơ quan địa phương thường lúng túng trong xác định thẩm quyền xử lý, dẫn đến tình trạng “đùn đẩy trách nhiệm” như đang diễn ra giữa Bộ Y tế và Bộ Công Thương.

TS. Ngô Ngọc Diễm đề xuất một số giải pháp mạnh mẽ và cụ thể, rà soát toàn bộ hệ thống doanh nghiệp sản xuất dầu ăn trên cả nước, đặc biệt là những đơn vị có dấu hiệu sử dụng nguyên liệu phi thực phẩm hoặc nhập khẩu bất minh; Tăng quyền cho cơ quan chuyên môn trung ương và địa phương trong kiểm tra đột xuất, lấy mẫu định kỳ; Xử lý nghiêm cá nhân, tổ chức buông lỏng quản lý, tiếp tay hoặc bao che sai phạm.

Cơ quan CSĐT Công an tỉnh Hưng Yên đã khởi tố 3 bị can và thu giữ hơn 1.000 tấn dầu nhập lậu. Điều tra bước đầu xác định, trong 3 năm gần đây, toàn bộ đường dây này tiêu thụ hàng chục nghìn tấn dầu ăn bẩn, thu về doanh thu lên tới hơn 8.200 tỷ đồng. Riêng một số công ty trong hệ thống đã hoạt động liên tục từ 10 đến 14 năm.

Theo Minh Đức (Tiền Phong)