Với trữ lượng dầu thô thứ 3 thế giới, sức khỏe nền kinh tế Iran ra sao?

Từ tiềm năng dầu mỏ đến khủng hoảng kéo dài

Theo Cơ quan Thông tin Năng lượng (EIA) thuộc chính phủ Hoa Kỳ, Iran sở hữu trữ lượng khí đốt tự nhiên đã được chứng minh lớn thứ hai thế giới và trữ lượng dầu thô lớn thứ ba, chiếm hơn 9% tổng trữ lượng toàn cầu. Mỗi ngày, nước này xuất khẩu từ 1,5 đến 2 triệu thùng dầu, chủ yếu sang Trung Quốc.

Nhưng trái với Saudi Arabia hay Qatar - những quốc gia giàu có và có thu nhập bình quân cao hàng đầu thế giới, nền kinh tế Iran gặp rất nhiều khó khăn, lạm phát cao kéo dài, tỷ lệ thất nghiệp cao, người rơi vào cảnh nghèo đói.

GDP danh nghĩa của Iran cuối 2024 đạt trên 400 tỷ USD, song GDP thực tế bị bào mòn bởi lạm phát. Với dân số hơn 90 triệu người, thu nhập bình quân đầu người vào khoảng 4.600 USD, nhưng mức giá tiêu dùng tăng vài chục phần trăm mỗi năm khiến đời sống người dân chịu áp lực nặng nề.

Iran đã tụt xuống vị trí thứ 117 trên toàn cầu về GDP bình quân đầu người, nguy cơ còn tiếp tục giảm khi quốc gia Trung Đông này đang ở vào tình thế bất lợi.

Năm 2025, IMF ước tính, GDP danh nghĩa của Iran đạt khoảng 341 tỷ USD và GDP đầu người là 3.900 USD. 

Theo Ngân hàng Thế giới, lạm phát Iran lên tới 45,8% vào năm 2022, 41,5% năm 2023 và 31,7% năm 2024. Tăng trưởng kinh tế, dù lần lượt đạt 4,7% năm 2023 và 3,5% năm 2024, vẫn bấp bênh do phụ thuộc vào dầu mỏ.

Những năm gần đây, đồng rial Iran mất giá mạnh so với đồng USD. Từ mức 19.100 Rial đổi 1 USD hồi tháng 3/2020, đồng tiền của Iran tụt giảm xuống mức hơn 42.100 Rial đổi 1 USD tính tới ngày 15/6/2025.

Đó là tỷ giá hối đoái chính thức do Ngân hàng Trung ương Iran công bố. Thực tế, theo trang web ngoại hối Bonbast, đồng tiền này được giao dịch trên thị trường phi chính thức, với tỷ giá lên tới 94.800 Rial đổi 1 USD tính tới ngày 15/6.

Dữ liệu do kênh truyền hình TRT Global của Thổ Nhĩ Kỳ phát đi cho thấy, tính đến năm 2024, khoảng 33% dân số Iran sống dưới mức nghèo khổ. Thậm chí, một số nguồn tin cho rằng tỷ lệ này có thể vượt quá 50%.

Ngoài ra, tỷ lệ thất nghiệp của thanh niên lên tới 19,4%, với một nửa là nam giới trong độ tuổi từ 25 đến 40.

Trong năm 2024, mặc dù sở hữu trữ lượng dầu khí đáng kể, Iran phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng năng lượng nghiêm trọng. Quốc gia này đã trải qua tình trạng thiếu hụt khoảng 14.000MW điện. Vào mùa đông, nhu cầu điện tăng cao nhưng Iran chỉ đáp ứng được 75% nhu cầu khí đốt tự nhiên hàng ngày.

Đồng thời, tình trạng cạn kiệt nguồn nước ngày càng trở nên rõ ràng, nhất là tại thủ đô Tehran, nơi mực nước tại các đập chứa nước lớn đã xuống mức cực thấp.

Rủi ro kinh tế và chu kỳ bất ổn mới

Trong số các quốc gia Trung Đông, Iran vẫn luôn là tâm điểm chú ý của truyền thông quốc tế vì chương trình hạt nhân và mạng lưới lực lượng ủy nhiệm của nước này như Hezbollah, Hamas...

Tuy nhiên, nền kinh tế Iran đã suy giảm mạnh trong hai thập kỷ và đang đứng trên bờ vực thẳm. Các lệnh trừng phạt làm ngành dầu mỏ Iran lao dốc. Công nghệ lạc hậu, cơ sở hạ tầng xuống cấp và nhiều vấn đề nội bộ khác làm kinh tế Iran gặp khó.

Kể từ Cách mạng Hồi giáo năm 1979, kinh tế Iran đã trải qua nhiều biến động. Chính quyền mới quốc hữu hóa ngành dầu mỏ, ngân hàng và công nghiệp nặng, theo đuổi chính sách kinh tế tập trung. Tuy nhiên, cuộc chiến Iran-Iraq (1980-1988) đã tàn phá cơ sở hạ tầng, làm sản lượng dầu sụt giảm, chi tiêu quốc phòng ngốn ngân sách, đẩy lạm phát và thất nghiệp tăng cao. Năm 1980, kinh tế Iran tăng trưởng âm 21,6%, đánh dấu khởi đầu cho chu kỳ suy thoái định kỳ.

Dưới thời Tổng thống Rafsanjani (1989-1997), Iran cải cách, mở cửa cho tư nhân và giảm trợ cấp, nhưng bị cản trở bởi hệ thống chính trị bảo thủ và các lệnh cấm vận của phương Tây.

Đến thập niên 2000, giá dầu thế giới tăng cao mang lại cơ hội, nhưng chính sách dân túy của Tổng thống Ahmadinejad (2005-2013), như phát tiền mặt và trợ cấp năng lượng, làm lạm phát bùng nổ, đầu tư dài hạn suy giảm. Đồng rial mất giá nghiêm trọng, đặc biệt khi Mỹ áp lệnh trừng phạt vì chương trình hạt nhân, khiến xuất khẩu dầu giảm mạnh.

Ngày 13/6 vừa qua, Israel phát động chiến dịch “Rising Lion” tấn công cả trăm mục tiêu hạt nhân và quân sự tại Iran nhằm ngăn chặn chương trình hạt nhân của Tehran. Vụ tấn công gây thiệt hại nặng tại Iran và nước này đáp trả bằng chiến dịch “True Promise III”. 

Chiến sự leo thang đe dọa làm trầm trọng khủng hoảng kinh tế hiện tại.

Tại Iran, hình ảnh người dân đổ xô mua xăng và thực phẩm cho thấy sự hoảng loạn. Các lệnh trừng phạt quốc tế, kết hợp với lạm phát rất cao, có thể đẩy kinh tế Iran đến bờ vực nếu chiến sự kéo dài. Thiệt hại từ các cuộc không kích của Israel vào cơ sở dầu khí và quân sự làm suy yếu năng lực sản xuất và xuất khẩu dầu, nguồn thu chủ lực của Tehran. Đồng rial có thể tiếp tục mất giá, làm tăng chi phí nhập khẩu, đẩy lạm phát phi mã.

Xung đột cũng làm gián đoạn đàm phán hạt nhân Mỹ-Iran, vốn đã bế tắc, khiến triển vọng nới lỏng trừng phạt trở nên xa vời. 

Theo Mạnh Hà (VietNamNet)