Đập thủy điện đang giết dòng Mekong

Hàng loạt thủy điện của Trung Quốc xây ở thượng nguồn sông Mekong. Ngày 15/3, Trung Quốc đã xả lũ ở đập Cảnh Hồng (Jinghong) theo đề nghị ở Việt Nam để cứu hạn ở đồng bằng sông Cửu Long. Đồ họa: Phượng Nguyễn

 

Gây rối loạn sinh thái

Phù sa giúp bồi đắp và bổ sung màu mỡ cho những vùng đất đã bị khô cằn ở hạ lưu, bổ sung vào chuỗi thức ăn của các loài sau khi phần lớn chúng từ sông chảy ra biển hoặc đại dương. Việc Trung Quốc xây hàng loạt đập ở thượng nguồn, bắt nguồn từ cao nguyên Tây Tạng, đã cản trở dòng chảy phù sa cho đồng bằng hạ lưu.

Đập Mạn Loan (Manwan) của Trung Quốc. Ước tính các đập thủy điện đã giữ lại lượng lớn phù sa và trầm tích của sông trước khi nó chảy xuống các quốc gia ở hạ lưu. Ảnh: Tổ chức Sông ngòi Quốc tế

Ngoài ra, việc sụt giảm lượng nước ngọt đổ từ các con sông ra biển đã làm thay đổi độ mặn trong nước ở những vùng cửa sông. Khi lượng phù sa chảy ra biển giảm sút ảnh hưởng đến lượng trầm tích ngấm vào đất ở đồng bằng, cơ chế vốn ngăn chặn nước mặn rò rỉ vào tầng nước ngọt dọc theo bờ biển.

Các nghiên cứu cho thấy, một nửa lượng trầm tích ở hạ lưu Mekong xuất phát từ thượng nguồn (Trung Quốc gọi là sông Lan Thương). Tuy nhiên, các tính toán chỉ ra rằng lượng trầm tích bị giữ lại ở đập Mạn Loan (Manwan) khoảng từ 53% đến 94%. Sự ảnh hưởng này kéo dài đến tận Vientiane (Lào).

Việc suy giảm trầm tích ở hạ lưu không chỉ gây ra hiện tượng xói mòn ở bờ sông, mà còn là làm suy giảm dinh dưỡng trong dòng chảy, ảnh hưởng đến cả hệ sinh thái ở lưu vực. Một trong những tác động nghiêm trọng khác đang diễn ra chính là xâm nhập mặn ở vùng đồng bằng, điển hình như thảm họa người dân ở đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam đang phải trải qua.

Theo ghi nhận của Tổ chức Sông ngòi Quốc tế (IR), các con đập ở Lan Thương cũng thay đổi nhiệt độ nước sông. Ví dụ, nhiệt độ trung bình hằng ngày của nguồn nước ở huyện Chiang Saen (miền Bắc Thái Lan) đã giảm sau khi đập Đại Triều Sơn (Dachaoshan) đi vào hoạt động.

Một khi chuỗi đập ở Lan Thương hoàn thành, chắc chắn ảnh hưởng đối với nhiệt độ nước sẽ lan rộng đến các vùng ở hạ nguồn trong khoảng hàng trăm cây số. Nhiệt độ nước biến động cũng tác động tiêu cực đến môi trường sống của các loài cá và thủy sản khác.

Việc Trung Quốc xây hàng loạt đập nước gây khó khăn cho cuộc sống của hàng triệu người dân phụ thuộc hàng ngày vào sông Mekong. Lượng nước sụt giảm, trầm tích và phù sa ít, nguồn cá di chuyển xuống hạ lưu cũng ít dần, đe dọa an ninh lương thực.

Việc xây dựng đập Xayaburi của Lào đang trong giai đoạn cuối. Ảnh: Ejatlas.org

Để đạt được những mục tiêu này, Vientiane quyết tâm thực hiện 2 dự án đập lớn, bất chấp những ngăn cản của các nước và các tổ chức môi trường. Đó là các công trình đập Xayaburi (công suất 1.285 MW) và Don Sahong (công suất 260 MW). Đập Xayaburi do tập đoàn CH. Karnchang của Thái Lan xây dựng, trong khi đơn vị thi công đập Don Sahong là Mega First Berhad của Malaysia.

Theo Thỏa thuận Mekong năm 1995 đã được Việt Nam, Campuchia, Lào và Thái Lan thống nhất, các quốc gia sẽ tham vấn với những bên còn lại trước khi tiến hành bất kỳ dự án nào có thể ảnh hưởng lớn đến con sông. Sau đó, các nước thành lập Ủy ban Liên hợp Ủy hội sông Mekong để giám sát quá trình này.

Tuy nhiên, thẩm quyền của ủy ban bị lung lay bởi các hành động đơn phương của Lào khi quyết định xây đập Xayaburi và sắp tới sẽ là đập Don Sahong. Nằm tại thung lũng hiểm trở phía bắc Lào, đập Xayaburi là đập hiện đại nhất trong số 11 con đập lớn trên dòng chính tại hạ lưu sông Mekong.

Tổ chức Sông ngòi Quốc tế nhận định sau khi hoàn tất xây dựng, con đập sẽ gây ra những thay đổi về mặt sinh thái vĩnh viễn không thể đảo ngược cho sông Mekong, buộc 2.100 người phải tái định cư và ảnh hưởng trực tiếp tới hơn 200.000 người.

Việc xây đập Don Sahong có thể ảnh hưởng đến cuộc sống của loài cá heo Irrawaddy. Ảnh: WWF

Theo Tổ chức Sông ngòi Quốc tế, việc xây đập Xayaburi sẽ dẫn đến thay đổi nghiêm trọng môi trường sống, khiến 41 loài cá sẽ có thể bị đẩy tới nguy cơ tuyệt chủng. Ngoài ra, địa điểm xây đập Xayaburi chỉ cách thị trấn Luang Prabang, một di sản thế giới được UNESCO công nhận, 150 km về phía hạ lưu. Do vậy, nó gây ra mối đe dọa với cuộc sống của 2.100 người đây. Hồ chứa nước của đập cũng nằm cách thị trấn cổ kính này chỉ 48 km.

Cũng trong năm 2015, vào tháng 9, bất chấp sự phản đối của nhiều tổ chức và giới khoa học, Quốc hội Lào đã thông qua việc xây đập Don Sahong ở phía nam nước này. Việt Nam, Campuchia đã nhiều lần bày tỏ lo ngại đối với dự án đập Don Sahong vì các ảnh hưởng của nó đến sinh kế của người dân, hệ sinh thái khu vực và an ninh lương thực.

Do vậy, giới chuyên gia lo ngại đập sẽ ảnh hưởng đến nguồn cung lương thực trong khu vực. Vị trí này cũng là nơi trú ẩn của loài cá heo nước ngọt Irrawaddy cuối cùng còn sót lại cũng như di sản thác Khone Phapheng, và gần đó là khu bảo tồn Ramsar quốc tế ở hạ lưu thuộc Campuchia.

Những tổ chức phi chính phủ về môi trường như WWF hoặc Tổ chức Sông ngòi Quốc tế cảnh báo việc xây đập gây ảnh hưởng đến các cộng đồng dân cư sinh sống ở hạ lưu. Nếu dự án được tiến hành, đập Don Sahong sẽ chặn toàn bộ kênh Hou Sahong, cản đường di cư của cá trong lưu vực, và tác động sâu rộng đến an ninh lương thực, sinh kế của nông dân, ngư dân các nước Campuchia, Thái Lan, Việt Nam và cả Lào.

Dự án đập Pak Chom có thể khiến hơn 73 km2 vùng đất giữa Thái Lan và Lào chìm trong nước. Trong khi chi phí xây đập ước tính khoảng 1,77 triệu USD, thiệt hại môi trường và xã hội có thể đến 20 triệu USD.

Campuchia có kế hoạch xây dựng hai đập thủy điện là đập Sambor thuộc huyện Sambor, tỉnh Kratie, và đập Stung Treng thuộc tỉnh Stung Treng ở đông bắc giáp với phía nam Lào. Tổng công suất của hai dự án khoảng 3.600 MW. Campuchia là quốc gia nghèo tài nguyên. Do vậy, 2 dự án thủy điện này có ý nghĩa lớn trong việc bổ sung nguồn điện . Tuy nhiên, phần lớn lượng điện từ các đập sẽ phục vụ xuất khẩu.

Nghiên cứu của Ủy hội Mekong cho rằng nếu Campuchia xây đập thì rất hàng chục nghìn người dân sẽ bị mất nhà và buộc phải tái định cư ở địa phương khác. Cụ thể, công trình đập Stung Treng sẽ khiến hơn 2.000 hộ gia đình, bao gồm hơn 10.000 dân, ở 21 làng trong vùng phải di dời. Vị trí của đập Stung Treng cũng nằm trong vùng bảo tồn Ramsar nên các nhà khoa học lo ngại quá trình xây đập chắc chắn ảnh hưởng tiêu cực đến hệ sinh thái ở đây.